محمد زکریای رازی دانشمند کافر بی دین
ﻫﺎﻧﺮﯼ ﻛﺮﺑﻦ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ «ﻧﻘﺪ ﺁﺭﺍﺀ ﻣﺤﻤﺪ ﺯﮐﺮﯾﺎﯼ ﺭﺍﺯﯼ ﺩﺭ ﺟﺎﻣﻊﺍﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ» ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮﻭ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻭﯼ ﻧﺒﻮﺕ ﻭ ﻭﺣﯽ ﺭﺍ ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﺮﺩ ﻭ ﺿﺮﻭﺭﺕ ﺁﻥ ﺭﺍ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ . ﺩﺭ ﺗﻔﮑﺮ ﺭﺍﺯﯼ ﻫﻤﻪٔ ﺍﻧﺴﺎﻥﻫﺎ ﻗﺪﺭﺕ ﻭ ﺗﻮﺍﻧﺎﯾﯽ ﺭﺳﯿﺪﻥ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻭ ﺩﺍﻧﺎﯾﯽ ﺭﺍ ﺩﺍﺭﻧﺪ، ﻭ ﻟﺬﺍ ﺍﺯ ﻟﺤﺎﻅ ﺗﻮﺍﻧﺎﯾﯽ ﮐﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺍﺑﺮﻧﺪ ﻭ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻ ﺑﺮﺗﺮﯼ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ . ﺍﺯ ﺩﯾﺪﮔﺎﻩ ﺍﻭ ﻣﻘﺘﻀﺎﯼ ﺣﮑﻤﺖ ﻭ ﺭﺣﻤﺖ ﺍﻟﻬﯽ ﺍﯾﻦ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥﻫﺎ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻭ ﻣﻀﺎﺭ ﺧﻮﺩ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻭ ﺍﮔﺮ ﺧﺪﺍ ﻗﻮﻣﯽ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻧﺒﻮﺕ ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ ﺩﻫﺪ ﺑﻪ ﺍﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺩﯾﮕﺮ ﺍﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮﺗﺮﯼ ﺩﺍﺩﻩ ﻭ ﺍﯾﻦ ﺑﺮﺗﺮﯼ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﻨﮓ ﻭ ﺩﺷﻤﻨﯽ ﻭ ﺩﺭ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻫﻼﮐﺖ ﺍﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮﺩ ﮐﻪ ﺍﯾﻦ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﻭ ﺭﺣﻤﺖ ﺍﻟﻬﯽ ﺳﺎﺯﮔﺎﺭﯼ ﻧﺪﺍﺭﺩ . ﮐﺘﺐ ﺯﯾﺮ ﺑﻪ ﺍﯾﻦ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﻭﯼ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﺩﺍﺭﻧﺪ .
« ﻓﯽﺍﻟﻨﺒﻮﺍﺕ » ﮐﻪ ﺩﯾﮕﺮﺍﻥ ﺑﻪ ﻃﻌﻦ ﻭ ﺍﺳﺘﻬﺰﺍﺀ، ﻧﺎﻡ ﺁﻥ ﺭﺍ «ﻧﻘﺾﺍﻻﺩﯾﺎﻥ » ﻧﻬﺎﺩﻩﺍﻧﺪ .
« ﻓﯽ ﺣﯿﻞ ﺍﻟﻤﺘﻨﺒﯿﻦ» ﺩﯾﮕﺮﺍﻥ ﺑﻪ ﻃﻌﻦ ﻧﺎﻡ ﺍﻭ ﺭﺍ « ﻣﺨﺎﺭﻕﺍﻻﻧﺒﯿﺎﺀ » ﮔﺬﺍﺷﺘﻪﺍﻧﺪ .
ﺩﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﺎﻻ ﺍﮐﻨﻮﻥ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ . ﺍﻣﺎ ﺟﻨﯿﻔﺮ ﻣﺎﯾﮑﻞ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻝﻫﺎﯾﯽ ﺍﺯ ﮐﺘﺐ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺁﻭﺭﺩ . ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺍﺣﻤﺪ ﺑﯿﺮﺷﮏ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ : «ﺍﺯ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎﺕ ﺍﻭ ﺍﯾﻦ ﺑﻮﺩ ﮐﻪ ﻫﻤﻪٔ ﺁﺩﻣﯿﺎﻥ ﺳﻬﻤﯽ ﺍﺯ ﺧﺮﺩ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮﺍﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﻫﺎﯼ ﺻﺤﯿﺢ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩٔ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﻭ ﻧﻈﺮﯼ ﺑﻪﺩﺳﺖ ﺁﻭﺭﻧﺪ، ﺁﺩﻣﯿﺎﻥ ﺑﺮﺍﯼ ﻫﺪﺍﯾﺖ ﺷﺪﻥ ﺑﻪ ﺭﻫﺒﺮﺍﻥ ﺩﯾﻨﯽ ﻧﯿﺎﺯ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ؛ ﺩﺭﺣﻘﯿﻘﺖ ﺩﯾﻦ ﺯﯾﺎﻥﺁﻭﺭﺩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﺴﺒﺐ ﮐﯿﻨﻪ ﻭ ﺟﻨﮓ . ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪٔ ﻣﻘﺎﻣﺎﺕ ﻫﻤﻪٔ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦﻫﺎ ﺷﮏ ﺩﺍﺷﺖ » . ﮔﺮﻭﻫﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺍﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮﺍﺕ ﺭﺍﺯﯼ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ ﻋﻠﻤﺎﯼ ﺍﺳﻼﻣﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺍﻭ ﺷﺪ ﻭ ﺍﻭ ﺭﺍ ﻣﻠﺤﺪ ﺧﻮﺍﻧﺪﻧﺪ ﻭ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺭﺩ ﮐﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺩﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮﺩﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺯﺩﻧﺪ .
ﺍﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﺭﺍﺯﯼ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ ﺍﻋﻼﻡ ﺍﻟﻨﺒﻮﻩ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺍﯾﻦ ﻣﻠﺤﺪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻣﻌﯿﻮﺏ ﻭ ﻧﻔﺲ ﻭ ﺭﺍﯼ ﺿﻌﯿﻒ ﺧﻮﺩ ﮐﻼﻣﯽ ﺩﺭ ﺍﺑﻄﺎﻝ ﻧﺒﻮﺕ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﮐﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ . ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮﻥ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮﻭ، ﺍﺑﻦ ﺣﺰﻡ ﻭ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮﻥ ﺍﻭ ﺭﺍ ﻧﺎﺩﺍﻥ ﻭ ﻣﻬﻮﺱ ﺑﯽﺑﺎﮎ ﻭ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺩﻋﺎﻭﯼ ﻭ ﺧﺮﺍﻓﺎﺕ ﺑﯽﺩﻟﻴﻞ، ﻫﻮﺱ ﻭ ﻫﺬﻳﺎﻧﺎﺕ ﺧﻮﺍﻧﺪﻩﺍﻧﺪ . ﺍﺑﻦ ﻗﯿﻢ ﺍﻟﺠﻮﺯﯾﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ : «ﺭﺍﺯﯼ ﺍﺯ ﻫﺮ ﺩﯾﻨﯽ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯼ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ ﻭ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺩﺭ ﺍﺑﻄﺎﻝ ﻧﺒﻮﺍﺕ ﻭ ﺭﺳﺎﻟﻪ ﺍﯼ ﺩﺭ ﺍﺑﻄﺎﻝ ﻣﻌﺎﺩ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮﺩ ﻭ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺍﺯ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻋﻘﺎﺋﺪ ﺯﻧﺪﯾﻘﺎﻥ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮﺩ» . ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺯﯾﺎﺩﯼ ﺑﺮ ﺑﺎﻭﺭﻫﺎﯼ ﺭﺍﺯﯼ ﺭﺩ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ ﻭ ﺑﺮﺧﯽ ﺍﺯ ﺑﺎﻭﺭﻫﺎﯼ ﺭﺍﺯﯼ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺍﯾﻦ ﺭﺩﯾﻪ ﻫﺎ ﻧﻘﻞ ﮐﺮﺩﻩ ﺍﻧﺪ . ﺫﺑﯿﺢﺍﻟﻠﻪ ﺻﻔﺎ ﺍﺯ 12 ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺁﺭﺍﯼ ﺭﺍﺯﯼ ﺭﺩ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ ﻧﺎﻡ ﻣﯿﺒﺮﺩ ﺭﺍﺯﯼ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺭﻭﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻧﺒﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ .
ﺩﺭ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺭﺍﺯﯼ ﭘﻨﺞ ﻗﺪﻳﻢ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ : ﺁﻓﺮﻳﺪﮔﺎﺭ، ﻧَﻔﺲِ ﻛُﻠﯽ، ﻫﻴﻮﻻﯼ ﺍﻭّﻝ، ﻣَﻜﺎﻥِ ﻣُﻄﻠﻖ ﻭ ﺯﻣﺎﻥِ ﻣُﻄﻠﻖ . ﺍﺑﻦ ﺣَﺰﻡ ﻇﺎﻫﺮﯼ ﺩﺭ » ﺍﻟﻔﺼﻞ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﻠﻞ ﻭ ﺍﻻﻫﻮﺍﺀ ﺍﻟﻨﺤﻞ » ﺑﺎﻭﺭ ﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﺭﺍﺯﯼ ﺍﻳﻦ ﺑﺎﻭﺭ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻣﻐﺎﻥ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ . ﻣﺴﻌﻮﺩﯼ ﺩﺭ » ﺍﻟﺘﻨﺒﻴﻪ ﻭ ﺍﻹﺷﺮﺍﻑ » ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺯﺭﺗﺸﺘﻴﺎﻥ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ، ﭘﺲ ﻧﻈﺮ ﺍﺑﻦ ﺣﺰﻡ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺭﺍﺯﯼ ﺻﺤﻴﺢ ﺍﺳﺖ . ﺑﺎﻭﺭ ﺭﺍﺯﯼ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﻗﺪﻳﻢ ﺩﺍﻧﺴﺘﻦ ﺯﻣﺎﻥ ﻭ ﻧﻔﺲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﺺ ﻗﺮﺁﻥ ﺍﺳﺖ . ﺍﻋﺘﻘﺎﺩﺍﺕ ﺭﺍﺯﯼ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺧﺘﻢ ﻧﻤﻴﺸﻮﺩ، ﺍﻭ ﺩﻭ ﻛﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﻧﻘﺪ ﻧﺒﻮﺕ ﻭ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻛﻠﯽ ﺩﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎﯼ «ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﻫﺎ » ﻭ «ﺗﺮﻓﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻧﻤﺎﻳﺎﻥ » .ﻫﺎﻧﺮﯼ ﻛﺮﺑﻦ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺑﺎﻭﺭﻫﺎﯼ ﺭﺍﺯﯼ ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ : ﺭﺍﺯﯼ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺘﯽ ﻧﺎﺷﻨﻴﺪﻩ، ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺧﺪﻋﻪ ﻛﺎﺭﯼ ﺷﻴﻄﺎﻧﯽ ﺍﻧﺒﻴﺎﺀ، ﻣﺎ ﻓﯽ ﺍﻟﻀﻤﻴﺮ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻴﻜﻨﺪ . ﺭﺍﺯﯼ ﺑﺎ ﺷﻮﺭ ﻭ ﻫﻴﺠﺎﻥ ﺑﻪ ﺗﺴﺎﻭﯼ ﺑﺸﺮ ﺍﻇﻬﺎﺭ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﻴﻜﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺑﺸﺮ ﻣﺘﺴﺎﻭﻳﻨﺪ ﻭ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻝ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﺑﺸﺮﯼ ﺭﺍ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﻭﻇﻴﻔﻪ ﻧﺒﻮﺕ ﻭ ﻫﺪﺍﻳﺖ ﺳﺎﻳﺮ ﺍﺑﻨﺎﺀ ﺑﺸﺮ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺍﻭ ﻭﺍﮔﺬﺍﺭﺩ . ﺍﻳﻦ ﻭﻇﻴﻔﻪ ﻧﺒﻮﺕ ﺟﺰ ﺷﻮﺭﺑﺨﺘﯽ ﭼﻪ ﺣﺎﺻﻠﯽ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ؟ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﺰ ﺟﻨﮓ ﻭ ﻗﺘﺎﻟﻬﺎﯼ ﻋﻨﺎﻥ ﮔﺴﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺟﺰﻣﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻭ ﺑﺎﻭﺭﻫﺎﯼ ﭘﻮﭺ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﺒﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ . ﺭﺍﺯﯼ ﺑﺮﺍﯼ ﺧﺮﺩ ﺍﺭﺯﺵ ﺯﻳﺎﺩﯼ ﻗﺎﺋﻞ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻛﺎﺭ ﻛﺴﺎﻧﯽ ﻛﻪ ﻣﻴﺨﻮﺍﻫﻨﺪ ﺑﻴﻦ ﺩﻳﻦ ﻭﻓﻠﺴﻔﻪ ﺁﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮﺍﺭ ﻛﻨﻨﺪ ﺭﺍ ﺑﻴﻬﻮﺩﻩ ﻣﻴﺪﺍﻧﺪ . ﯾﮑﯽ ﺍﺯ ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺑﺎﻭﺭ ﺍﻭ ﭘﯿﺮﺍﻣﻮﻥ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﯼ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ «ﺩﺭ ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ ﺍﯼ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻋﺎﺩﯼ ﺍﻭ (ﺭﺍﺯﯼ ) ﺍﺳﺘﺪﻻﻝ ﮐﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻓﯿﻠﺴﻮﻑ ﻭﺍﻗﻌﯽ ﻧﻤﯿﺘﻮﺍﻧﺪ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﺍﺳﻼﻡ ﭘﺎﯾﺪﺍﺭ ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺭﺍ ﺧﻮﺩﺵ ﺑﺎ ﺧﺮﺩ ﺧﻮﺩﺵ ﺑﺮﺭﺳﯽ ﮐﻨﺪ، ﺯﯾﺮﺍ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺮﺩ ﻣﯿﺘﻮﺍﻧﺪ ﺁﺩﻣﯽ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺭﻫﻨﻤﻮﻥ ﺷﻮﺩ . ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮﺩﻥ ﺑﺮ ﻣﺘﻮﻥ ﺩﯾﻨﯽ ﮐﻪ ›ﻭﺣﯽ‹ ﺷﺪﻩ ﺍﻧﺪ ﮐﺎﺭ ﺑﯿﻔﺎﯾﺪﻩ ﺍﯼ ﺍﺳﺖ ﭼﻮﻥ ﺍﯾﻦ ﻭﺣﯽ ﻫﺎ ﺩﺭ ﺍﺩﯾﺎﻥ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺩﺭ ﺗﻨﺎﻗﻀﻨﺪ، ﻭ ﭼﻄﻮﺭ ﻣﯿﺘﻮﺍﻥ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺩﺭﺳﺖ ﻭ ﺩﯾﮕﺮﯼ ﻧﺎﺩﺭﺳﺖ ﺍﺳﺖ؟
« . ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎﻭﺭﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺮﻭﻫﯽ ﺍﻭ ﺭﺍ ﻣﻠﺤﺪ ( ﺍﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﺭﺍﺯﯼ ) ، ﻧﺎﺩﺍﻥ ( ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮﻭ ) ، ﻣﻬﻮﺱ ﺑﯽﺑﺎﻙ ( ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮﻭ ) ﻭ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺩﻋﺎﻭﯼ ﻭ ﺧﺮﺍﻓﺎﺕ ﺑﯽﺩﻟﻴﻞ (ﺍﺑﻦ ﺣﺰﻡ ) ، ﻫﻮﺱ (ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮﻭ )، ﻫﺬﻳﺎﻧﺎﺕ (ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮﻥ ) ﺧﻮﺍﻧﺪﻩﺍﻧﺪ ﻭ ﺍﻓﺮﺍﺩﯼ (ﺩﻭﺍﺯﺩﻩ ﻧﻔﺮ ) ﺑﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺍﻭ ﺭﺩﻳﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﺍﻧﺪ .
منابع
● ﮐﺮﺑﻦ، ﻫﺎﻧﺮﯼ . « ﻧﻘﺪ ﺁﺭﺍﺀ ﻣﺤﻤﺪ ﺯﮐﺮﯾﺎﯼ ﺭﺍﺯﯼ ﺩﺭ ﺟﺎﻣﻊﺍﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮﻭ » . ﻣﻌﺎﺭﻑ، ﺵ . ۶۹ ( ۱۳۸۸ ) : ۱۵۲ .
.● ﺍﻣﺎﻧﯽ، ﻣﯿﺜﻢ . «ﻧﺒﻮﺕ ﺩﺭ ﻧﮕﺮﺵ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺯﮐﺮﯾﺎﯼ ﺭﺍﺯﯼ » . ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺣﮑﻤﺖ ﻭ ﻣﻌﺮﻓﺖ ( ﺍﺍﻃﻼﻋﺎﺕ )، ﺵ . ۱۱ ( ﺑﻬﻤﻦ ۱۳۸۶ ) : ۷۱ .
●ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪٔ ﺍﺳﻼﻣﯽ، ﻫﻨﺮﯼ ﮐﻮﺭﺑﻦ، ﺹ۱۶۲
● ﻣﻌﺎﺭﻑ ﺍﺳﻼﻣﯽ ﺩﺭ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ، ﺳﯿﺪﺣﺴﯿﻦ ﻧﺼﺮ، ﺹ۲۳
کتاب «حکیم رازی» نوشته «پرویز سپیتمان»