یکی از مباحث جالب قرآن که در سوره آل عمران آیه (۷ ) گفته شده است بحث آیات محکم و آیات متشابه است.
جلال الدین سیوطی (م 911 هجری) تعداد آیات متشابه را در حدود 500 آیه می داند. و قاضی عبدالجبار معتزلی (م415 هجری) 875 آیه را جزء متشابهات برشمرده و در پی حل آنها برآمده است. و ابن شهرآشوب (م588 هجری) تعداد زیادی از آیات را جزء.متشابهات شمرده و آنها را توجیه نموده است. درالتمهید فی علوم القرآن تعداد متشابهات حدود ۲۰۰ مورد شمرده شده‌است.
علامه طباطبائی در تفسیر المیزان در ذیل آیه مربوطه بخشی را به نقد و بررسی آراء مختلف در مورد معنا و مصداق آیات محکم و متشابه اختصاص داده است و در آنجا تا 16 نظر را بر می شمارد. برخی از این نظریات عبارتند از:
-
متشابهات عبارت از حروف مقطعه اى هستند كه در اوايل بعضى از سور نازل شده اند و مابقى محكماتند.
-
آيات مبيّن در قرآن محكم و آيات مجمل، متشابهات قرآنند.
-
آيات ناسخ، محكم و آيات منسوخ، متشابهند.
-
محكمات، آياتى هستند كه دلايلى روشن و واضح دارند. اما بازشناسى متشابهات نياز به تأمل و تدبر دارد.
-
محكم عبارت است از: هر آيه اى كه آگاهى به آن– با برهان خفى يا جلى– ممكن باشد؛ به خلاف متشابه؛ مثل علم به زمان قيامت.
-
آیات الاحکام، محكمات قرآن و مابقى متشابهاتند.
-
آيات محكمات، تأويل واحدى دارند؛ در حالى كه آيات متشابه، وجوه متعددى از تأويل در آنها محتمل است.
-
متشابه آن آياتى است كه محتاج به بيان باشد، و محكم آن است كه محتاج به بيان نباشد.
-
محكم آن آياتى است كه هم بايد بدان ايمان داشته باشند، و هم به آن عمل كنند، و متشابه آن آياتى است كه تنها بايد به آن ايمان داشته باشند ولى عمل نكنند.
-
محكم آن آياتى است كه عقل در درك آن راه دارد، و متشابه آن است كه چنين نباشد.
-
محكم عبارت است از آياتى كه ظاهرش منظور باشد، و متشابه آن است كه ظاهرش منظور نباشد.
-
محکم آن آياتى است كه همه در تاويلش اجماع و اتفاق داشته باشند، و متشابه آن است كه تاويلش مورد اختلاف باشد.
-
متشابه آن است که تفسيرش مشکل است، به خاطر مشابهتش با غير خود از جهت لفظ یا از جهت معنا
علامه طباطبايی پس از نقل این نظرات درباره نارسايى هاى آنها به تفصيل سخن گفته است. نظر خود ایشان در مورد آیات محکم و متشابه آن است که:
- آيات متشابه طورى است كه مقصود از آن براى فهم شنونده روشن نيست، و چنان نيست كه شنونده به مجرد شنيدن آن، مراد از آن را درك كند، بلكه در اين كه منظور، فلان معنا است يا آن معناى ديگر ترديد میکند، و ترديدش بر طرف نمی شود تا آن كه به آيات محكم رجوع نموده و به كمك آنها معناى آيات متشابه را مشخص كند(به خاطر اینکه آیات محکم، ام الکتاب ..(یعنی مادر و مرجع آیات دیگر) هستند
دربارهٔ تعداد متشابهات در قرآن کریم، میان علمای اسلامی اختلاف است و این اختلاف ناشی از نسبی بودن مفهوم تشابه می‌باشد.
البته با نسبی بودن محکمات و متشابهات بحث از تعیین مقدار متشابهات، سخنی نادرست می نماید.
مکارم شیرازی: قرآن تراوشی از کلام و علم و ذات نامتناهی خداست؛ که نمی‌توان تمام جنبه‌های آن را آشکار کرد.
گفته شده قرآن مفاهیمی دارد که از ظاهر آن قابل فهم نیست. بیان این منظورها را تاویل می‌گویند. تاویل در لغت یعنی «بازگرداندن چیزی به مصداق آن». مصداق یعنی معادل خارجی یا واقعی مفهومی در ذهن یا لغتی در زبان. در اینجا بازگرداندن یعنی آشکار کردن رابطه‌ای که وجود دارد، امّا آشکار نیست. در قرآن آمده که کسی تاویل قرآن را نمی‌داند بجز خدا و رسوخ کنندگان در علم
آیات متشابه قابل تشخیص هستند؟ یعنی می شود تعداد آنها را تشخیص داد؟ و یا میزانی برای تشخیص این آیات قرار داد؟ با یکم بررسی بیشتر می بینیم که بین علمای اسلامی یا به تعبیر قرآن همان راسخان در علم و تفکر درباره مفهوم متشابه اختلاف نظر وجود دارد جالب اینکه نه تنها قرآن برای مردم عادی گنگ هست حتی برای علمای دین هم گنگ هست و نظرات به دشت متفاوت است.
و این موضوع آیات محکم و آیات متشابه از جهاتی به نفع حکام دینی است تا هر طور که منافع آنها ایجاب می کند قرآن را تفسیر و از قرآن در جهت منافع خود استفاده کنند و جای اعتراض هم نگذارند چون حکم خداست و از کلام خدا مفاهیم آنها استخراج شده است. بخاطر همین گنگی و نامفهومی قرآن هست که شاهد فرق مختلفی هستیم که هر کدام استنباط متفاوت از قرآن دارند و در بیشتر موارد شاهد برداشت های متناقض و احکام متناقض هستیم.
قرآن کتابی گنگ که هر کسی می تواند با ادعای عالم دینی بودن از قرآن احکام مختلفی استخراح کند و آن ها را بعنوان احکام دینی اجرا کند هر چند هم که با عقل و منطق همخانی نداشته باشد.
این که چطور می توان تشخیص داد که یک نفر عالم دینی و دانشمند دینی هست از دیدگاه فرق و مذاهب دینی متفاوت است و هر کدام فرمول خود را برای تشخیص وتعیین عالم دینی دارندو علمای دینی هر فرق هم برداشت متفاوتی و تعریف متفاوتی نسبت به موضوع آیات محکم و متشابهات دارند و از هر منظر این مبحث گنگ هست.
این چنین کتاب گنگی(قرآن) چطور می تواند مایه سعادت و آرامش برای مسلمانان باشد البته مثل روز روشن هست که باعث آرامش هم نشده و ما شاهد هرج و مرج و عقب ماندگی در کشورهای اسلامی هستیم. و باز هم با جمله مشکل از اسلام نیست مشکل از ما هست که یا درست اسلام را نفهمیده ایم یا درست اجرا نکرده ایم روبرو می شویم که بعضی از مسلمان ها برای شما بازگو می کنند که خیلی ساده این جمله رو نقض کردیم که قرآن از منظر خود علمای دیدن هم دارای برداشت های متفاوت هست.